1. นทีสุตฺตวณฺณนา

[93] ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตโต อาคตาฯ ตโต เอว โอหารินีฯ เตนสฺสา จณฺฑโสตตํ ทสฺเสติฯ ทูรํ คจฺฉตีติ ทูรงฺคมาฯ เตนสฺสา มโหฆตํ ทสฺเสติฯ

โสเตติ วฏฺฏโสเตฯ จตูหิ คาเหหีติ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตหิ จตูหิ คาเหหิฯ ปลุชฺชนตฺตาติ ฉินฺนตฺตาฯ โสกาทิพฺยสนปฺปตฺตีติ โสกาทิอนตฺถุปฺปตฺติฯ

นทีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา

[94] วิวทตีติ วิวาทํ กโรติฯ วทนฺโตติ อยถาสภาเวน วทนฺโตฯ วิวทติ ธมฺมตาย วิรุทฺธํ กตฺวา วทติฯ โลกธมฺโมติ ลุชฺชนสภาวธมฺโมฯ โก ปน โสติ อาห ‘‘ขนฺธปญฺจก’’นฺติฯ เตนาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิฯ กถํ กโรมีติ เกน ปกาเรนาหํ พาลํ อชานนฺตํ กโรมิฯ เตนาห ‘‘มยฺหํ หี’’ติอาทิฯ ตถา จาห ‘‘อกฺขาโต โว มยา มคฺโค’’ติอาทิ (ธ. ป. 275)ฯ ‘‘ตโย โลกา กถิตา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ

ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา

[95] เกนจิ การเณน ยุชฺฌิตฺวา คเหตุํ น สกฺกาติ อยุชฺฌา นามฯ นิวตฺตนฏฺฐาเนติ อุทกปฺปวาหสฺส นิวตฺติตฏฺฐาเนฯ

อนุโสตาคมเนติ อนุโสตํ อาคมนเหตุ, ‘‘อนุโสตาคมเนนา’’ติ วา ปาโฐฯ

อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ อุฏฺฐิตานํ ขุทฺทกมหนฺตานํ เผณปิณฺฑานํ สํสคฺเคน ปการโต วุทฺธิํ ปตฺวาฯ อาวเหยฺยาติ อาเนตฺวา วเหยฺยฯ การเณน อุปปริกฺเขยฺยาติ ญาเณน วีมํเสยฺยฯ ‘‘สาโร นาม กิํ ภเวยฺยา’’ติ วตฺวา สพฺพโส ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยวา’’ติ อาหฯ เตน รูปมฺปิ นิสฺสารตาย ภิชฺชเตวาติ ทสฺเสติฯ ยถา หิ อนิจฺจตาย อสารตาสิทฺธิ, เอวํ อสารตายปิ อนิจฺจตาสิทฺธีติ อนิจฺจตาย เอว นิจฺจสารํ ถิรภาวสารํ ธุวสารํ สามีนิวาสีการกภูตสฺส อตฺตโน วเส ปวตฺตนมฺเปตฺถ นตฺถีติ อาห ‘‘รูปมฺปิ…เป.… นิสฺสารเมวา’’ติฯ โสติ เผณปิณฺโฑฯ คหิโตปิ อุปาเยน ตมตฺถํ น สาเธติ อนรหตฺตาฯ อเนกสนฺธิฆฏิโต ตถา ตถา ฆฏิโต หุตฺวาฯ

พฺยามมตฺตมฺปิ เอตรหิ มนุสฺสานํ วเสนฯ อวสฺสเมว ภิชฺชติ ตรงฺคพฺภาหตํ หุตฺวาฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทกพินฺทุมฺหิ ปติเตฯ อุทกตลนฺติ อุทกปิฏฺฐิํฯ อญฺญโต ปตนฺตํ อุทกพินฺทุํฯ อุทกชลฺลนฺติ สนฺตานกํ หุตฺวา ฐิตํ อุทกมลํฯ ตญฺหิ สํกฑฺฒิตฺวา ตโต อุทกํ ปุฏํ กโรติ, ตสฺมิํ ปุเฏ ปุพฺพุฬสมญฺญาฯ วตฺถุนฺติ จกฺขาทิวตฺถุํฯ อารมฺมณนฺติ รูปาทิอารมฺมณํฯ กิเลสชลฺลนฺติ ปุริมสิทฺธํ, ปฏิลพฺภมานํ วา กิเลสมลํฯ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนนฺติ ผสฺสสโมธานํฯ ปุพฺพุฬสทิสา มุหุตฺตรมณียตายฯ ยสฺมา ฆมฺมกาเล สูริยาตปสนฺตาปาภินิพฺพตฺตรสฺมิชาลนิปาเต ตาทิเส ภูมิปเทเส อิโต จิโต สมุคฺคตวาตเวคสมุทฺธฏวิรุฬฺหสงฺขาเตสุ ปริพฺภมนฺเตสุ อณุปรมาณุตชฺชาริปฺปกาเรสุ ภูตสงฺฆาเตสุ มรีจิสมญฺญา, ตสฺมา สพฺพโส สารวิรหิตาติ วุตฺตํ ‘‘สญฺญาปิ อสารกฏฺเฐน มรีจิสทิสา’’ติฯ ยสฺมา จ ปสฺสนฺตานํ เยภุยฺเยน อุทกากาเรน ขายติ, ตสฺมา ‘‘คเหตฺวา ปิวิตุํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นีลาทิอนุภวนตฺถายาติ นีลาทิอารมฺมณสฺส อนุภวนตฺถายฯ ผนฺทตีติ ผนฺทนาการปฺปตฺตา วิย โหติ อปฺปหีนตณฺหสฺส ปุคฺคลสฺสฯ วิปฺปลมฺเภติ อปฺปหีนวิปลฺลาสํ ปุคฺคลํฯ เตนาห ‘‘อิทํ นีลก’’นฺติอาทิฯ สญฺญาวิปลฺลาสโต หิ จิตฺตวิปลฺลาโส, ตโต ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติฯ วิปฺปลมฺภเนนาติ วิปฺปการวเสเนว อารมฺมณสฺส ลมฺภเนนฯ วิปฺปการวเสน หิ เอตํ ลมฺภนํ, ยทิทํ อนุทกเมว อุทกํ กตฺวา ทสฺสนํ อนครเมว นครํ กตฺวา คนฺธพฺพนาฏกาทิทสฺสนํฯ

กุกฺกุกํ วุจฺจติ กทลิกฺขนฺธสฺส สพฺพปตฺตวฏฺฏีนํ อพฺภนฺตเร ทณฺฑกนฺติ อาห ‘‘อกุกฺกุกชาตนฺติ อนฺโต อสญฺชาตฆนทณฺฑก’’นฺติฯ น ตถา โหตีติ ยทตฺถาย อุปนีตํ, ตทตฺถาย น โหติฯ นานาลกฺขโณติ นานาสภาโวฯ สงฺขารกฺขนฺโธวาติ เอโก สงฺขารกฺขนฺโธตฺเวว วุจฺจติฯ

อสฺสาติ ปุริสสฺสฯ อปคตปฏลปิฬกนฺติ อปคตปฏลโทสญฺเจว อปคตปิฬกโทสญฺจฯ อสารภาวทสฺสนสมตฺถนฺติ อสารสฺส อสารภาวทสฺสนสมตฺถํฯ อิตฺตราติ ปริตฺตกาลา, น จิรฏฺฐิติกาฯ เตนาห ‘‘ลหุปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตนฺติ อิทญฺจ โอฬาริกวเสเนว วุตฺตํฯ ตถา หิ เอกจฺฉรกฺขเณ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ มายาย ทสฺสิตํ รูปํ มายาติ วุตฺตํฯ ยํกิญฺจิเทว กปาลิฏฺฐกปาสาณวาลิกาทิํฯ วญฺเจตีติ อสุวณฺณเมว สุวณฺณนฺติ, อมุตฺตเมว มุตฺตาติอาทินา วญฺเจติฯ นนุ จ สญฺญาปิ มรีจิ วิย วิปฺปลมฺเภติ วญฺเจติ, อิทมฺปิ วิญฺญาณํ มายา วิย วญฺเจตีติ โก อิเมสํ วิเสโสติ? วจนตฺโถ เนสํ สาธารโณฯ ตถาปิ สญฺญา อนุทกํเยว อุทกํ กตฺวา คาหาเปนฺตี, อปุริสญฺเญว ปุริสํ กตฺวา คาหาเปนฺตี วิปฺปลมฺภนวเสน อปฺปวิสยา, วิญฺญาณํ ปน ยํ กิญฺจิ อตํสภาวํ ตํ กตฺวา ทสฺเสนฺตี มายา วิย มหาวิสยาฯ เตนาห ‘‘ยํกิญฺจิเทวา’’ติอาทิฯ เอวมฺปีติ อติวิย ลหุปริวตฺติภาเวนปิ มายาสทิสนฺติฯ

เทสิตาติ เอวํ เทสิตา เผณปิณฺฑาทิอุปมาหิฯ

ภูริ วุจฺจติ ปถวี, สณฺหฏฺเฐน วิปุลฏฺเฐน จ ภูริสทิสปญฺญตาย ภูริปญฺโญฯ เตนาห ‘‘สณฺหปญฺเญน เจวา’’ติอาทิฯ กิมิคณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อเนกคิชฺฌาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ปเวณีติ ธมฺมปพนฺโธฯ พาลลาปินี ‘‘อหํ มมา’’ติอาทินาฯ เสสธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ เอกุปฺปาเทกนิโรธตฺตา, วตฺถุรูปนิสฺสยปจฺจยตฺตา ‘‘อย’’นฺติ น วิสุํ คหิตํฯ วธภาวโตติ วธสฺส มรณสฺส อตฺถิภาวโตฯ สรณนฺติ ปฏิสรณํฯ

เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-98] สสฺสตํ สพฺพกาลํ ยาว กปฺปวุฏฺฐานา โหนฺตีติ สสฺสติโย, สิเนรุอาทโยฯ ตาหิ สมํ สมกาลํฯ อเนนาติ ภควตาฯ นยิทนฺติ เอตฺถ ย-กาโร ปทสนฺธิกโร, อิทนฺติ นิปาตปทํฯ ตํ ปน เยน เยน สมฺพนฺธียติ, ตํ ติลิงฺโคว โหตีติ ‘‘อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘น ปญฺญาเยยฺยา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘มคฺโค หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิวฏฺเฏนฺโตติ วินิวฏฺเฏนฺโต อปฺปวตฺติํ กโรนฺโตฯ

ราชธานีติ รญฺโญ นิวาสนครํฯ สุตฺตมยนฺติ จิตฺตวณฺณวฏฺฏิกามยํฯ

โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[99] ยํ มหาสมุทฺโทติ เอตฺถ ยนฺติ สมยสฺส ปจฺจามสนํฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ โส จ สมโย อยนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต’’ติ อาหฯ ปริจฺเฉทํ น วทามิ ปริจฺเฉทการิกาย อคฺคมคฺควิชฺชาย อนธิคตตฺตาฯ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล อสวสภาวโตฯ คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิพนฺโธฯ สกฺกาโย ตสฺส อสวสภาวโตฯ ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนนฺติ ‘‘สนฺตาเน สตฺตโวหาโร’’ติ ตํ ตโต อญฺญํ กตฺวา เภเทน นิทฺเทโสฯ

คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[100] ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตายาติ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย นิสฺสาเยว ปวตฺตติ ตโต อตฺตานํ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ จิตฺตสํกิเลเสเนวาติ ทสวิธกิเลสวตฺถุวเสน จิตฺตสฺส สํกิลิฏฺฐภาเวนฯ อริยมคฺคาธิคมเนน จิตฺตสฺส โวทานตฺตา โวทายนฺติ วิสุชฺฌนฺติฯ